Waarom sluiten we mensen buiten?

Onze dochter E. is 13 jaar en zit op het VWO. Tijdens de gezamenlijke lunch op school wordt er niet tegen haar gepraat. Bij spelletjes wordt ze niet gevraagd. En als ze zelf vraagt of ze mee mag doen, wordt ze totaal genegeerd. Niemand zegt uit zichzelf iets tegen haar. We maken ons zorgen. Onze dochter wordt hier erg verdrietig en onzeker door. Ze wil er zo graag ook bij horen.

Een fragment uit een brief op het forum van de website ouders.nl. Pijnlijk om te lezen en voor velen waarschijnlijk ook herkenbaar. Want bijna iedereen herinnert zich situaties waarbij een individu niet bij de groep hoorde of stelselmatig werd genegeerd. In de uitzending Uit de groep, in de put, werd al duidelijk hoe funest dit buitensluiten is voor het slachtoffer. De negatieve effecten van genegeerd worden zijn misschien nog wel diepgaander dan die van fysiek geweld, zo stelde sociaal psycholoog Kip Williams. De grote vraag die nog blijft liggen is waaróm we mensen buitensluiten. We vragen het socioloog/pedagoog Mieke van Stigt, zij schreef het boek Alles over pesten.

Allereerst, wat is buitensluiten?

“Buitensluiten is kort gezegd een situatie waarbij één persoon (of een bepaalde groep in het geval van discriminatie) de toegang wordt ontzegd tot het wij-gevoel. Jij hoort niet bij ons! Het is eigenlijk altijd een groepsproces, het gaat niet om een conflict tussen de ene persoon en de andere. Zelfs als er een aanstichter (pestkop) is die het begint, is er daarnaast altijd een meerderheid die meedoet of in ieder geval niet ingrijpt. Zij sluiten dus net zo goed buiten. En dat meedoen is vaak met een hele begrijpelijke reden; straks hebben ze het op mij gemunt of hoor ik er niet meer bij. Soms wordt iemand die wel probeert om contact te leggen, of tegen de groep ingaat, apart genomen en even goed de waarheid gezegd. Dan laat je het wel een volgende keer en conformeer je je aan de groep.”

Kan iedereen slachtoffer worden?

“Pesten kan eigenlijk iedereen treffen. Dat is ook de reden dat velen eromheen zwijgen. Je weet immers nooit zeker of de groep zich niet tegen jou zal keren. Je kunt wel stellen dat iemand die al eerder gepest is, kwetsbaarder is om opnieuw slachtoffer te worden. Er zijn altijd kinderen en volwassen die extra kwetsbaar zijn, die het bijvoorbeeld fysiek of emotioneel moeilijker hebben. Of een bepaalde zwakte uitstralen. Maar, en dit is belangrijk, dat hoeft geen probleem te zijn. In een normale, veilige groep wordt zo iemand niet gepest!”

Waarom sluiten we mensen buiten?

“Opvallend is dat er altijd redenen worden gezocht waarom het legitiem is voor de groep om iemand buiten te sluiten. Zij mag niet meedoen want zij stinkt en gaat altijd zo snel huilen. Hij hoort er niet bij want hij is dik of heeft gekke kleren aan. Het lijkt er dan dus op dat er slechts aan bepaalde voorwaarden voldaan moet worden om er weer bij te mogen horen. Als je jezelf eens beter zou wassen, andere kleding gaat kopen of minder gevoelig reageert, dan mag je vanzelf weer meedoen. Maar dat is het verraderlijke; stel Daan wordt buitengesloten omdat hij gekke kleren draagt en hij komt maandagochtend het schoolplein oplopen met nieuwe Adidas schoenen en een hippe jas? Dan wordt er een nieuwe reden verzonnen: ‘wat een meeloper, hij aapt ons na.’ En zo hoort Daan er opnieuw niet bij.”

 “De redenen die worden opgegeven over het waarom iemand niet mee mag doen, zijn dus redenen die achteraf bedacht worden. De echte reden ligt vrijwel altijd in een onveilige groepssituatie waar duidelijk leiderschap ontbreekt. Situaties waarin mensen worden buitengesloten ontstaan door een gevoel van gevaar of onzekerheid. De spanningen die dit met zich meebrengt kunnen als het ware afvloeien door één iemand als buitenstaander aan te wijzen. Daarnaast is het voelen van gemeenschappelijkheid heel lekker, ook als dat ten koste gaat van een ander.”

“Als er een leerkracht voor de klas staat die onvoldoende duidelijkheid geeft over hoe je wel en niet met elkaar omgaat, die niet overziet wat er gebeurt en dus niet op tijd ingrijpt, dan ontstaat er een onveilig klimaat. Een soort slecht bewaakte jungle. Het is onduidelijk wie er de leiding heeft. Zo’n leerkracht laat bovendien toe dat anderen de sfeer gaan bepalen. De pestkoppen voelen zich machtig en degenen die het er niet mee eens zijn houden hun mond.”

“Je ziet in dit soort groepen dat als het gepeste groepslid weggaat, er een vacature ontstaat voor een volgende die buitengesloten zal worden. Overigens kom je dit soort gedrag ook tegen bij volwassenen op de werkvloer of zelfs in verzorgingstehuizen.”

Wat kunnen we ertegen doen?

“Als we buitensluiten in schoolverband als voorbeeld nemen, geloof ik niet dat uitgebreide pestprotocollen de oplossing zijn. De oplossing ligt vooral in handen van de leerkracht. Die moet positief leiderschap tonen. Dat houdt in dat je benoemt welk gedrag wél en niet getolereerd wordt. Als een kind een ander uitlacht is het belangrijk om direct te benoemen, dit gedrag is niet OK! Maar het is misschien nog wel belangrijker om met de groep afspraken te maken over wat voor groep zij wil zijn? Concreet kun je dan bijvoorbeeld afspreken: in onze klas heeft iedereen het recht om zich blij te voelen. Of: in onze klas helpen wij elkaar. Gedrag wat daarbuiten valt kun je dan ook heel direct aanspreken.”

"Op de werkvloer geldt eigenlijk hetzelfde, ook daar is positief leiderschap van groot belang, met als uitgangspunt dat iedereen het naar de zin heeft. Er wordt al snel gezegd dat iemand erbuiten valt om hij/zij zich niet aanpast of niet weerbaar genoeg is. Maar buitensluiten is geen individueel probleem het is een collectief probleem. Bovendien voelt niet alleen het directe slachtoffer zich naar, alle leden van de groep lijden eronder en voelen zich onzeker. In zo’n omgeving functioneert niemand optimaal.”

"Het is in ieder geval belangrijk om te beseffen dat wij sociale dieren zijn. Pesten wordt vaak goedgepraat met verwijzing naar de keiharde dierenwereld. Maar ook andere sociale dieren weten dat harmonie en veiligheid álle individuen ten goede komt. Bij pesten moeten we daarom niet wegkijken omdat sociale onveiligheid slecht is voor iedereen, voor alle betrokkenen."

Bron