Altijd bang

,,Pesten kan echt veel schade toebrengen. Het zorgt ervoor dat je werk een plek wordt waar je altijd maar bang bent en nooit jezelf kan zijn’’, zegt ook Catherine Mattice Zundel, CEO van HR-adviesbureau Civility Partner. Haar bedrijf is gespecialiseerd in het herstellen van een onveilige werkcultuur en het coachen van mensen die pesten.

Ook in ons land is pesten op het werk een hardnekkig probleem. Volgens cijfers van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is 1 op de 10 werknemers slachtoffer van pesten op het werk. Er wordt vooral gepest in de industrie en de vervoerssector. In een onderzoek van TNO uit 2015 gaf een kwart van de werknemers aan weleens gepest te zijn door collega’s of leidinggevenden. Dat komt neer op een half miljoen Nederlanders.

De vier types pestkoppen

Om iets tegen pesten op het werk te kunnen doen, moet je weten met wie je te maken hebt. Namie onderscheidt vier types die je op je werk kan tegenkomen.

1. De schreeuwlelijk (agressieve communicatie)

Het eerste type pestkop is overduidelijk: een schreeuwende, vloekende, boze bullebak. Dit type pestkop schopt het liefst een scène om niet alleen zijn doelwit maar ook al hun collega’s angst aan te jagen. Die collega’s durven er vervolgens niets van te zeggen, bang dat zij als volgende aan de beurt zijn.

Tot de agressieve communicatiemiddelen van de schreeuwlelijk behoren niet alleen het schreeuwen, het sturen van boze e-mails of andere vormen van verbale vijandelijkheid, maar ook het gebruik van agressieve lichaamstaal. Iemand die bijvoorbeeld eerst achterover leunt en zijn voeten op tafel legt om vervolgens op zijn gemak te kunnen vertellen waarom jouw ideeën nou echt waardeloos zijn.

2. De eeuwige criticus (ontmoedigend en vernederend)

Dit type pestkop houdt ervan om werkelijk alles wat het doelwit doet tot in het fijnste detail te bekritiseren. Wat je ook doet, het is nooit goed, en de eeuwige criticus zal het je laten weten ook. Positieve feedback is er niet bij: de opmerkingen van de eeuwige criticus zijn ontmoedigend of zelfs vernederend. Hij of zij zal je niet snel zo openlijk en direct aanvallen als de schreeuwlelijk, maar verkiest een een-op-een vernedersessie of wijst bij een bespreking met het team graag iedereen op de fouten die jij gemaakt hebt.

Sommige pestkoppen van dit type maken het je nog eens extra moeilijk door je buiten te sluiten van sociale gebeurtenissen op het werk of grappen over je maken.

De constante stroom van kritiek maakt zo bang en onzeker dat het doelwit gaat twijfelen aan de eigen capaciteiten. In sommige gevallen kan die twijfel zelfs gevolgen hebben voor de objectieve werkprestaties: wie zo vaak hoort dat hij het slecht doet, gaat er echt slechter werken.

3. De poortwachter (manipuleert en verhindert je je werk te kunnen uitvoeren)

De gevorderde variant van de constante criticus is de poortwachter: hij of zij zorgt er namelijk hoogstpersoonlijk voor dat er wat te bekritiseren valt door je het werk onmogelijk te maken. Dat doet de poortwachter door het doelwit dingen te onthouden: uitleg over wat er moet gebeuren, informatie, tijd om iets te doen of hulp van anderen. Hierdoor kun je niet anders dan falen.

Als dit type pestkop je baas is, kan hij of zij je ook een hele slechte beoordeling geven terwijl je prestaties eigenlijk best redelijk waren, of je straffen als je ook maar een minuut te laat komt voor een vergadering (terwijl anderen net zo laat of nog later binnenkomen en geen straf krijgen).

Maar ook een directe collega of zelfs een ondergeschikte kunnen de rol van poortwachter op zich nemen, door bijvoorbeeld te ‘vergeten’ je uit te nodigen voor een belangrijke bespreking.

4. De schijnheilige serpent (steekt je een mes in de rug)

Van alle pestkoppen is het schijnheilige serpent het lastigst te verslaan. Bij dit type is het namelijk niet altijd duidelijk dat hij of zij kwaad in de zin heeft.

Het schijnheilige serpent doet alsof hij je beste vriend is en voor je vecht terwijl hij je achter je rug om alleen maar ondermijnt. Namie: ,,Tegenover anderen laten ze geen spaan van je heel. Ze zeggen dat je onbetrouwbaar bent, er niks van kan, noem maar op. Maar in je gezicht doen ze altijd aardig.’’

Het schijnheilige serpent zal iedereen vragen zijn commentaar over jou geheim te houden. Meestal zijn ze zo goed in wat ze doen dat je er waarschijnlijk alleen achter komt als iemand het geheim toch maar verklapt.

Plan van aanpak

Wie slachtoffer wordt van een pestkop, voelt zich vaak machteloos. Maar hoe moeilijk ook, aan pestgedrag is wel degelijk iets te doen, zeggen Namie en Zundel.

Zeg er meteen iets van

Voorkomen is beter dan genezen. Een pestkop kiest namelijk graag voor de weg van de minste weerstand. Als iemand je onjuist behandelt en jij er meteen iets van zegt, kan je daarmee voorkomen dat je in zijn of haar ogen een geschikt doelwit wordt voor verdere pesterijen.

Wie voor het eerst te maken krijgt met pestgedrag, wil dat nog weleens ‘wegrelativeren’ (met bijvoorbeeld de gedachte, ‘ach, het is maar een grapje’ of ‘hij moet gewoon wat stoom afblazen’). Maar ook al valt het pestgedrag in het begin misschien mee, Zundel adviseert om het vooral niet te laten gaan. Als er tussen pestkop en doelwit al een scheve machtsverhouding is ontstaan, kan het haast onmogelijk zijn voor het doelwit om weer te herstellen.

Zundel heeft een paar tips voor hoe je een pestkop tot de orde kan roepen

• Vestig de aandacht op hun normen en waarden (of eigenlijk het gebrek eraan) bijvoorbeeld: ,,Ik weet dat je wil dat iedereen zich gewaardeerd voelt, maar als je X doet/zegt, gebeurt er het tegenovergestelde. Kunnen we in het vervolg Y proberen?’’
• Leg uit waarom het een probleem is, bijvoorbeeld: ,,Als je X doet/zegt, maakt dat het voor ons moeilijk om de juiste sfeer in het team te behouden.’’
• Herhaal hun naam zoveel je kan. bijvoorbeeld: ,,Jim, ik hoor wat je zegt. Maar Jan, ik vind dat je moet stoppen met X. Ik behandel jou met respect, Jim, en ik wil dat jij hetzelfde voor mij doet.’’
• Daarbij moet je je lichaamstaal niet vergeten. Zundel: ,,Als je er iets van wil zeggen maar daar zenuwachtig van wordt, zal het te zien zijn aan je gevouwen armen, gekromde schouders en blik naar beneden.’’ Ook al ben je het niet, probeer er zelfverzekerd bij te staan als je de pestkop op zijn plaats zet. ,,Sta rechtop, armen langs je zij en neus omhoog’’

Leg het pestgedrag én je eigen prestaties vast

• Als je denkt dat je je kans hebt gemist om nog iets aan het pesten te doen, moet je aantekeningen gaan maken. Houd een dagboek bij met het wie, wat, wanneer en waarom van wat je meemaakt, zegt Zundel. Als je tijdens een vergadering gepest wordt, schrijf dan meteen daarna op wie er tijdens de vergadering aanwezig waren, wat er gezegd werd en waarom het gebeurde.
• Probeer dit alles in zoveel mogelijk detail te beschrijven. Als je de pestkop in een later stadium wil aangeven, kan je zo genoeg bewijs overleggen van het gedrag waar je last van hebt.
• Zorg er daarnaast voor dat je mails of ander bewijsmateriaal bewaart die jouw kant van het verhaal ondersteunen. Als je werkprestaties onder vuur liggen, verzamel dan documentatie die het tegendeel bewijst, net als eventuele complimenten die je ontving van anderen over je prestaties.

Zorg voor jezelf buiten werktijd

• Gepest worden kan een enorme tol van je eisen, zowel op je werk als daarbuiten. Het kan helpen om deze schadelijke invloed uit te balanceren met positieve ervaringen buiten werk. Doe iets buiten werk waardoor je je goed over jezelf gaat voelen, zegt Zundel. Dat kan een teamsport, yoga of iets heel anders zijn waar je blij van wordt.
• Breng daarnaast tijd door met vrienden en familie en zoek steun bij hen. Maar bedenk wel: als je al de ellende van wat je op werk meemaakt constant op het thuisfront uitstort, kan dat je relaties met je naasten onder druk zetten.
• Overweeg ook om hulp bij een psycholoog of andere geestelijke gezondheidsspecialist te zoeken. Volgens Namie kun je het beste zoeken naar iemand die ervaring heeft met of gespecialiseerd is in het verwerken van trauma.

Ken de regels

• Voor jezelf opkomen kan eng zijn, maar wees je ervan bewust dat je het recht aan jouw kant hebt. Volgens de Arbowet valt pesten onder psychosociale belasting, en werkgevers zijn verplicht een beleid te voeren dat deze vorm van arbeidsbelasting voorkomt of beperkt.

• Het Burgerlijk Wetboek beschermt de werknemer impliciet tegen pesten. Op grond van artikel 7:658 heeft de werkgever een zorgplicht voor de veiligheid van de werkomgeving en moet zich daarbij als goede werkgever gedragen. Je werkgever moet een eventuele klacht serieus nemen en er tenminste proberen iets aan te doen. Gebeurt dit niet of te weinig, dan heb je dus reden om een advocaat op te zoeken.

• Gebeurt het pesten op grond van godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, nationaliteit, hetero- of homoseksuele gerichtheid of burgerlijke staat, dan wordt de werknemer ook beschermd door de Wet Gelijke Behandeling. In dit geval kan je ook een klacht indienen bij het College voor de Rechten van de Mens.

• Zoek alvast een nieuwe baan.Hoe hard je er ook tegen vecht, veel pestsituaties eindigen ermee dat het doelwit degene is die opstapt of ontslagen wordt. Begin daarom zo vroeg mogelijk met het zoeken naar andere baanmogelijkheden. Als je besluit het probleem aan te kaarten, kan het rust geven als je al met andere opties bezig bent.

• Praat met je manager (of iemand anders, als je manager de pestkop is). Leg je manager of leidinggevende uit wat er aan de hand is en wat je al geprobeerd hebt om het op te laten houden. Zo laat je zien dat je al initiatief hebt getoond om het probleem op te lossen en het dus niet aan jou ligt.
  
  Als je gepest wordt door je baas, ga dan voor jezelf na of je diens gelijken of meerderen genoeg vertrouwt om ze over je probleem te vertellen. Probeer uit te zoeken hoe de onderlinge verstandhoudingen zijn tussen deze mensen en jouw pestkop. Als degene bij wie je aanklopt het beste maatje van je pestkop blijkt te zijn, zal hij vast te horen krijgen dat je hebt geklaagd, waarna het pestgedrag misschien alleen maar erger wordt. Ook collega’s met wie de pestkop al bij een ander bedrijf samen heeft gewerkt of degene die de pestkop aangenomen heeft kun je om deze reden beter niet in vertrouwen nemen.

• Praat met iemand bij HR of iemand anders met macht. Ook kun je ervoor kiezen om naar human resources te stappen. Volgens Zundel moet je dan wel nagaan met wat voor soort HR-persoon je te maken gaat krijgen. Iemand die begaan is met de werknemers en de werkcultuur, zal je eerder te hulp schieten dan iemand die op de regeltjes zit en deze niet wil buigen.
  
  Een nog betere optie dan HR is volgens Namie afstappen op iemand in een hoge positie binnen het bedrijf die wel oren zal hebben naar ‘een plan om het bedrijf geld te besparen’. Met de documentatie die je verzameld hebt leg je hem of haar vervolgens uit hoeveel geld de pestkop het bedrijf eigenlijk kost als gevolg van de grotere doorloopsnelheid van personeel, meer verzuim, een verlies van productiviteit en meer. Uit je aantekeningen kun je diverse voorbeelden oplepelen van hoe het gedrag van de pestkop het bedrijf tijd en geld heeft gekost.
  
  Bedenk je ook wat je wil bereiken met dit gesprek. Moet die persoon overgeplaatst worden? En, wat is je plan als er niet gebeurt wat je zou willen? Als je dan liever opstapt, is Zundel het roerend met je eens. ,,Je waardigheid, zelfrespect en geestelijk welzijn zijn zo veel meer waard dan een loonstrookje.’’