Wat is victim blaming en waarom is het schadelijk?

75 procent van de mensen die een ervaring met seksueel geweld deelt, krijgt minimaal één beschuldigende reactie. Dit heet victim blaming. Wat valt hier precies onder en wat doet het met iemand?

We vragen het Willy van Berlo, programmamanager seksueel geweld bij kenniscentrum Rutgers.

VICTIM BLAMING

De kern van victim blaming is de verantwoordelijkheid bij de verkeerde persoon leggen. Het slachtoffer krijgt de schuld van iets, de pleger komt ermee weg. Dit gebeurt vaak – maar niet exclusief – na incidenten van seksueel geweld. We kennen allemaal de ‘had maar geen kort rokje aangetrokken’-respons, een klassiek schoolvoorbeeld van victim blaming. Maar het komt in alle soorten en maten, vertelt Van Berlo. En uit alle hoeken.

Ze legt uit: “Het kan van de pleger zelf komen, maar ook uit de omgeving van het slachtoffer. Denk aan ouders, vrienden of kennissen, en soms zelfs politie of hulpverleners. Het rokjesvoorbeeld is inmiddels zo’n cliché dat veel mensen nu niet in de gaten hebben dat het bij victim blaming óók om subtielere vragen of opmerkingen kan gaan. ‘Heb je er toen niets van gezegd?’ bijvoorbeeld, en ‘Waarom ben je meegegaan’, of: ‘Dat soort gedrag hoort er soms bij, doe niet zo moeilijk.'”

Met dat soort reacties bagatelliseer je iemands ervaring en dat is echt iets waar we vanaf moeten, vindt Van Berlo. “Het overschrijden van grenzen ‘hoort’ er nooit bij, ook niet als het gaat om aanrakingen of seksueel getinte opmerkingen. Pertinent niet, in welke situatie dan ook. Met victim blaming houd je een cultuur in stand waarin seksueel geweld niet serieus wordt genomen.”

GEVOLGEN

Slachtoffers kunnen negatieve gevolgen ervaren door victim blaming, weet Van Berlo. Er is hen tenslotte al iets heftigs overkomen en nu krijgen ze daar ook nog eens de schuld van. Soms wordt het daarom zelfs een ’tweede verkrachting’ genoemd. “Zij schamen zich vaak en geven zichzelf al de schuld, dus als zoiets van buitenaf geroepen wordt is dat natuurlijk funest”, legt ze uit. “Dat soort commentaar werkt naar binnen toe. Daardoor houdt het mensen tegen om hulp te zoeken, terwijl praten juist enorm belangrijk is.”

Victim blaming is helaas van alle tijden. Maar het is wél een stuk makkelijker geworden de laatste jaren, met name door social media. “Daar gaat zoiets makkelijker dan wanneer je iemand face to face in twijfel moet trekken. Zeker als het gaat om gevallen die media-aandacht krijgen en daarmee online een groot publiek hebben. Ik denk dat we ons bewust moeten worden van het feit dat victim blaming altijd ongepast is, óók online.”

WAAROM DOEN WE DIT?

Maar waarom doen mensen dit eigenlijk, soms zelfs onbewust? Welke gedragspatronen zitten daar achter? De wetenschap houdt zich ook met deze vraag bezig en heeft drie mogelijke verklaringen. De eerste is de ‘just world‘ (of ‘rechtvaardige wereld’) theorie, waarbij mensen geloven dat de wereld om ons heen in de basis rechtvaardig is. Als een ander iets naars overkomt, zal dat wel betekenen dat zij daar dus – in meer of mindere mate – ook zelf schuld aan hebben. Een soort automatisch mechanisme in het hoofd dat terugvalt op ideeën als ‘Goede mensen overkomt zoiets niet’.

De tweede theorie heeft met angst te maken, vertelt Van Berlo. “Seksueel geweld bij een ander kan ook beangstigend zijn voor jezelf. Het zou jou ook kunnen overkomen denk je, dus ga je op zoek naar verklaringen waardoor dat niet zo voelt. Een voorbeeld: Iemand is ’s avonds op straat lastiggevallen en jij reageert met ‘Ik zou daar nooit zo laat nog rond lopen, alleen’. Je zoekt zo eigenlijk een verklaring om jezelf gerust te stellen, uit zelfbescherming.”

En dan is er nog de dubbele seksuele moraal, die bij vrouwen eerder eigen schuld aanrekent dan bij mannen. “Als het om seksualiteit gaat wordt van vrouwen verwacht dat ze grenzen bewaken en dat mannen nou eenmaal wensen hebben”, vertelt Van Berlo. “Dus als er iets gebeurt wordt de verantwoordelijkheid al gauw bij vrouwen gelegd. En al helemaal als je je niet volgens de traditionele norm gedraagt, dan krijg je sneller reacties als ‘ja, jij leidt dan ook een leven waarin zoiets kan gebeuren’. Dat impliceert dat je zelf iets hebt uitgelokt, dat er een factor van ‘eigen schuld’ in zit. Ik benadruk het dus nog maar eens: de schuld ligt nooit bij slachtoffers, maar alleen bij degene die de grenzen van een ander overtreedt.”

NEEM IEMAND SERIEUS

Accepteren dat victim blaming ‘erbij hoort’ is dus allerminst een optie. Een betere seksuele voorlichting op scholen kan al veel verschil maken voor de toekomst, vertelt Van Berlo: “Denk aan onderwerpen als toestemming en het respecteren en aangeven van wensen en grenzen. Maar daar moet het dan ook thuis over gaan. Ouders, heb het erover met je kind. Praat met elkaar. En zéker als je het idee hebt dat iets is voorgevallen.”

Deelt iemand ervaringen met seksueel geweld met je en weet je niet wat je moet zeggen? Luister, tipt Van Berlo. “Vraag of je iets voor hen kan betekenen, of ze meer willen praten. Bied aan om hulp te zoeken. Maar bovenaan het lijstje adviezen staat vooral: neem iemand serieus. Daar begint het mee.”

Heb jij zelf seksueel geweld meegemaakt en wil je daarover praten? Centrum Seksueel Geweld biedt professionele hulp en is 24/7 bereikbaar via het telefoonnummer 0800 – 0188. Ook kun je hier met hen chatten.

Bekijk ook Keynote victim blaming door Iva Bicanic (Hoofd Landelijk Psychotraumacentrum UMC Utrecht & Centrum Seksueel Geweld).